Rečnik pojmova

Mali rečnik socijaldemokratije ima i malu ambiciju – da čitaocima ukratko približi osnovne pojmove, događaje, pokrete i ličnosti koje su ranije igrale ili danas igraju važnu ulogu u socijaldemokratskoj teoriji i praksi. Rečnik će periodično biti dopunjavan novim pojmovima.

Sloboda – Sloboda je fundamentala vrednost i cilj socijaldemokratije. Ona određuje pravac kretanja socijaldemokratije i njen je univerzalni parametar. Hegel je slobodu nazvao zadnjom osovinom oko koje se čovek vrti – oko iste osovine vrti se i celokupna socijaldemokratija. Možemo reći da je ona glavni razlog nastanka socijalističkih ideja i pokreta, ali i okosnica celokupne društvene teorije i prakse koja znatno prevazilazi okvire same socijaldemokratije. Kao veoma apstraktan termin s prilično dugom teorijskom i političkom istorijom interpretiran je na različite načine. Savremena socijaldemokratija pojam slobode uglavnom shvata kao mogućnost mišljenja i delovanja u skladu s razumom i umom, a na uštrb autoriteta i ograničenja koja nam nameće sredina  (time se objedinjuje i njeno dvojako shvatanje – slobode od i slobode za). Ili redukovano – mogućnost samorealizacije svih ljudi, bez obzira na urođene ili stečene individualne razlike. Sloboda je narezdvojiva, odnosno čine je i ona se dostiže samo putem drugih vrednosti za koje se socijalizam zalaže, među kojima su ključne Jedankost  i Solidarnost koje se ostvaruju u Zajednici kao pojmovnom i socijalnom mestu njenog porekla, a putem Saradnje kao metode njihovog uspostavljanja. Treba napomenuti da savremena socijaldemokratija kroz ekosocijlizam shvatanje samorealizacije proširuje na ostale vrste i prirodu uopšte.  

Jednakost – Za razliku od većine političkih ideologija koje pod jednakošću podrazumevaju formalno-pravnu jednakost, odnosno jednakost pred zakonom – socijaldemokratija shvatanje jedankosti proširuje i na zahtev za socijalnom jednakošću. Unutar socijaldemokratije postoje značajne razlike u tome do kog nivoa socijalna jednakost treba da bude proširena.  Ove razlike idu od onih koje smatraju da jednakost treba da bude potpuna, preko onih koje smatraju da ona ne mora da bude apsolutna već da se mora napraviti sistem koji će omogućiti pravedniju distribuciju bogatstva (takozvano ujednačavanje), do takvih koje misle da ne treba ići dalje od elementarnog – ukidanja siroamaštva. Ključni argument onih socijaldemokrata koji zastupaju potpunu jednkost, ili bar pravedniju preraspodelu, je taj da se nikakva druga jednakost, pa ni formalnopravna, koja je osnovni uslov demokratije, ne može postići bez velikog nivoa socijalne jednakosti. Na primer, svima nama je, bez izuzetka, garantovano pravo na život, ali nam zbog materijalnih mogućnosti nije podjednako dostupno lečenje. Kako onda možemo podjednako uživati pravo na život? Tako shvaćena ideja jednakosti zajedno sa idejom solidarnosti čini suštinu slobode.    

Solidarnost – Većina ljudi solidarnost uglavnom shvata i svodi na čini humanosti i pomoć ugroženima. Ona za socijaliste jeste to, ali i „mnogo više“ od toga. Solidarnost se shvata kao samozakonodavstvo, odnosno sama demokratija. Shvatanje pojma solidarnosti ima bogatu istoriju. Poreklo vodi od latinskog in solidum (čvrsto, povezano) što je se u Rimu odnosilo na garanciju od strane cele zajednice na dug za jednog ili više njenih članova – nešto poput današnjeg žiranta. U judeo-hrišćansko-islamskoj tradiciji ovaj pojam je bio sinonim s terminim bratstvo u smislu kako verskog tako i opšteljudskog bratstva zasnovanog na zajedničkom praroditeljskom poreklu. Pojavljuje se u krilatici Francuske revolucije 1789. u liberte, egalite, fraternite (sloboda, jednakost, bratstvo), koja je i danas glavna parola gotovo svih slobodarskih pokreta. Kasnije u periodu evropskih revolucija i smanjenjem uloge crkve u društvu pojam solidarnosti ponovo dolazi na mesto pojma bratstva i podrazumeva zajedničku borbu potlačenih za ostvarenje opštih ljudskih ciljeva – pravde. Ova borba vremenom je se proširila na napor za  dobijanje opšteg prava glasa, konstitucionalnosti i mogućnosti samoupravljanja – demokratiju.  

Zajednica – Za razliku od individualističkih ideologija konzervativzma, liberalizma i sličnih, socijaldemokratija svoje shvatanje čoveka zasniva na njegovoj neodvojivosti od zajednice i društva u kome se razvija i živi. Socijalisti ljudsku prirodu ne prihvataju kao određenju rođenjem već društvo i zajednicu ističu kao glavni faktor njenog oblikovanja, razvoja i samorelizacija, odnosno oslobođenja. Individualističke težnje smatraju posledicom nerazvijenosti ranijih društvenih odnosa koji su vladali u feudalizmu, a i dalje vladaju u kapitalizmu. Ovakvi odnosi nameću se od strane vladajućeg sistema u svrhu otuđenja ljudi jednih od drugih i njihovog postavaljnja u konkurentske odnose, a zarad potreba eksploatacije njihovog rada i prirodnih resursa u korist posednika kapitala.

Demokratija – Socijaldemokratija i socijalističko mišljejne nastaju kao svojevrsna kritika društva u kojem mogućnost odlučivanja o zajedničkim pitanjim pripada favorizovanoj manjini, koja tu privilegiju zloupotrebljava u svrhu eksploatacije ostalih. Socijalizam jeste sama demokratija i od nje je neodvojiv. Kao posledica toga svo socijalističko mišljenje i delovanje usmereno je ka proširivanju ravnopravnosti u pogledu odlučivanja, odnosno ka što direktnijoj demokratiji. Kako je opisao Karl Polyani: ”Socijalizam je u prvom redu težnja da svojstvena industrijskoj civilizaciji da prevaziđe samoregulatorno tržište svesno ga podređujući demokratskom društvu.”

Siromaštvo –  Siromaštvo podrazumeva življenje bez fundamentalnih stvari koje su neophodne za opstanak, kao što su: hrana, odeća, stan, lečenje, obrazovanje… Međutim, siromaštvo nije samo odsustvo materijalnih dobara. Ono se, pre svega, ispoljava kroz nemogućnost da sami oblikujete i imate uticaj na svoj vlastiti život. Tokom dvadesetog veka potvrđene su tvrdnje ranih socijalista da siromaštvo i oskudica nisu posledica nedostataka prirodnih resursa već lošeg i nepravednog upravljanja njima, kao i uspostavljanja takvih društvenih odnosa koji dovode do selektivne raspodele ovih resursa. Gotovo čitava socijaldemokratska ideja od svojih početaka, pa do danas posvećena je problemu prevazilaženja siromaštva kroz osvajanje prava na samoupravljanje i oslobađanje ljudi od moći samozvanih elita koje se nameću kao lideri i prisvajaju upravljanje kao privilegiju. 

Ekosocijalizam – Savremeni ideološki pravac koji u sebi objedinjuje shvatanja socijalizma i ekologizma. Ideja vodilja ekosocijalizma je uvid u to da su kapitalistički način proizvodnje i društveni odnosi koji su uslovljeni njime glavni uzroci ne samo siromaštva, eksploatacije, nejednakosti, tlačenja itd. što su bili problemi kojima je se obraćao raniji socijalizam, već i da su oni uzrok devastacije prirode, klimatskih promena, uništavanja životne sredine, nekontrolisane eksploatacije prirodnih resursa…  Začeci ekosocijalizma su u šezdesetim godinama dvadesetog veka, a svoj pravi zamah dobio je u periodu posle 2000. godine. Tada su mnoge organizacije i političke partije širom sveta u sovoje statute i programe uvele principe ekosocijalizma, a neke su svoju ideologiju i formalno nazvale ekosocijalističkom.

nastaviće se…